رنک الکسا

گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و مقبرهٔ اولجایتو است که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد و از آثار مهم دوره ایلخانیان به حساب می‌آید.                                 

نام کشور	‎ ایران
نوع	فرهنگی
معیارها	ii, iii, iv
شماره ثبت	۱۱۸۸
منطقه	آسیا و اقیانوس آرام
تاریخچه
تاریخ ثبت	۲۰۰۵ (جلسه ۲۹ام)

این بنا مسجدی است بسیار زیبا از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد دارد. و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. رنگ گنبد آبی است. بر روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آنرا ۱۲۰ گز نوشته‌اند. در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچ‌بری‌های و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است. در حاشیه طاقها آیات قرآنی واسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود.

تزیینات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.

ساخت این گنبد در سال ۷۰۲ هجری قمری به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد و در سال ۷۱۲ هجری قمری به اتمام رسید.

بعضی از تاریخ نویسان نوشته‌اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی علی و حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند. ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.

دالان‌های تودرتویی در سردابهٔ این بنا موجود است که حدس زده می‌شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می‌رفته. حتی حدس می‌زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن شده و این دالان‌ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده‌است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه‌های اطراف دفن شده‌است.

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد و در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌است و شامل سه بخش اصلی ورودی، تربت‌خانه و سردابه‌است.

گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌است. بنای این گنبد که بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست.

در مدت ۹ سال در تاریخ ۷۱۳ هجری قمری پایان یافته است. این گنبد با ۴۸٫۵ مترارتفاع و ۲۵٫۶ متر قطر دهانه یکی از بناهای عظیم تاریخی جهان است.

برج گنبد بیش از ۵۰ متر ارتفاع هزارسال است پا برجا و استوار مانده‌است. این در حالی است که حتی بیش از ۵۰ درصد ساختمان‌های جدیدالاحداث تهران احتمالا با اولین زلزله فرو خواهند ریخت. گنبد سلطانیه نیزکه در زمان ساخت، بلندترین ساختمان جهان بوده‌است. این گنبد به واقع سلف برج العرب دبی و بج‌های تورنتو و کوالالامپور است.
● از گنبد تا سلطانیه... و تا سعادت‌آباد
▪ ابتدا: برج مهجوری هست در شمال غرب ایران که تک و توک مسافرانی که از شهر گنبد کاووس می‌گذرند ممکن است از این برج هم دیداری بکنند. با این‌وجود کمتر کسی از مردم ایران هست که بداند یکبار این برج در یک نظرسنجی بین‌المللی از سوی شماری از مشهورترین معماران جهان به‌عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است.
دلایل این انتخاب، جالب است: این برج بیش از ۵۰‌متر ارتفاع دارد، یعنی مرتفع‌تر از یک ساختمان ۲۰‌طبقه، بیش از هزارسال پیش ساخته شده و در این مدت ۲‌بار زلزله‌های شدید‌تر از ۶ ریشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم و استوار، پابرجا ایستاده است.
برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و در آن هیچ خبری از بتون‌آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و... نیست. پس چرا نه فرسوده شده، نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد؟ پاسخ همان دلیلی است که این برج را مهم‌ترین اثر مهندسی تاریخ بشر کرده است؛ محاسبات مهندس سازنده برج این‌قدر دقیق بوده است که برج حتی در شدید‌ترین زلزله هم پس از لرزه‌ها و تکان‌های معمول دوباره دقیقاً سر جای اول خود برمی‌گردد! مضاف بر‌آنکه دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نیز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم‌اکنون پیچیده‌ترین دستگاه‌های محاسب انجام می‌دهند. شگفتی در همین است، آن مهندس، این دستگاه‌ها را نداشته، پس چگونه این محاسبات را انجام داده است؟
▪ بعد: برج دیگری هم در شمال غرب ایران هست؛ موسوم به گنبد سلطانیه. این برج هم کمابیش مورد بازدید گروه‌هایی از گردشگران قرار دارد؛ بی‌آنکه حتی متولیان این گنبد بدانند که روزگاری مابازای برج‌های تورنتو، دوبی و کوالالامپور بوده است. از این برج‌ها به‌عنوان بلند‌ترین ساختمان‌های کنونی جهان نام برده می‌شود، تا چندی پیش .... برج تورنتو اول بود و به‌زودی برج دوبی این عنوان را صاحب خواهد شد. در حالی که در نیمه هزاره دوم میلادی این عنوان متعلق بوده است به گنبد سلطانیه، که در آن زمان بلندترین ساختمان جهان بوده است. این عمارت هم‌اکنون نیز در کنار کاتدرال فلورانس بلندترین گنبد جهان محسوب می‌شود.